حقوق بین الملل محیط زیست (عباس پور هاشمی و بهاره ارغند)

رابطه بشر با محیط¬زیست از منظر و نگاه¬های متفاوتی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. بسیاری از حقوقدانان درباره این¬که اساساً این رابطه از منظر حقوقی قابل بررسی است یا خیر، اختلاف¬نظر دارند و حتی برخی تا آنجا پیش می¬روند که از حقوق بین¬الملل محیط¬زیست به¬عنوان اخلاق بین¬المللی یاد می¬کنند. لیکن با نگاهی به نحوه شکل¬گیری و توسعه حقوق بین¬الملل محیط¬زیست در چهار دهه اخیر، روشن می¬شود که این رشته به¬عنوان یکی از شاخه¬های حقوق بین¬الملل عمومی، توانسته است در بردارنده اصول و قواعد مهمی برای مدیریت، حفاظت و حمایت از محیط¬زیست کره زمین باشد. ایجاد قواعد الزام¬آور از قبیل انعقاد بیش از هزار معاهده دو و چند جانبه، تدوین عرف بین¬الملل، رویه¬های قضایی بین¬المللی و… همچنین توسعه قواعد غیر¬الزام¬آور از قبیل: بیانیه¬ها، قطعنامه¬ها، توصیه¬ها و… حکایت از ظهور و تعالی این رشته حقوقی به¬عنوان یکی از رشته¬های حقوقی معتبر دارد. حقوق بین¬الملل محیط¬زیست با ره¬یافتی میان رشته¬ای و یا چند رشته¬ای توانسته است تا حد زیادی رابطه از هم گسیخته علم و حقوق را به هم نزدیک کند و متخصصان محیط¬زیست را در کنار حقوقدانان بنشاند. از آن¬جا¬که محیط¬زیست مرز ندارد و همه بشریت سوار بر یک کشتی واحد به نام کره زمین می¬باشند، هرگونه صدمه و آسیب به این کشتی سبب نابودی و اضمحلال کل جامعه بشریت می¬گردد، لذا راه-حل¬های مدیریت، حفاظت و حمایت محیط¬زیست باید با همکاری بین¬المللی اعم¬از دولتی و غیر¬دولتی صورت گیرد. این رشته نوظهور در حقوق بین¬الملل توانسته است قواعد غیر¬الزام¬آور را که در حقوق بین¬الملل کلاسیک جایگاهی نداشت، در خدمت توسعه و گسترش خود بگیرد و نشان دهد که چگونه می¬توان این ابزارهای غیر¬الزام¬آور را به اصول حقوق مدون و قابل استناد تبدیل کرد. حقوق بین¬الملل محیط¬زیست با ایجاد مکانیسم¬هایی برای همکاری بین¬المللی مستمر و دائمی میان دولت¬ها که بسیاری از آن¬ها از دل معاهدات بین¬المللی جوشیده، نشان داده است که چگونه می¬توان تخریب فرامرزی محیط¬زیست را که صلح و امنیت بین¬المللی را تهدید می¬کند، تبدیل به فرصت برای همگرایی بین¬المللی نماید. در سایه توسعه و گسترش این رشته حقوقی، حق بر محیط¬زیست سالم، میراث مشترک بشریت، حقوق نسل¬های آینده، حق بر توسعه و مفهوم توسعه-پایدار به¬عنوان مصادیق حقوق بشر زیست¬محیطی تبلور یافت و به¬عنوان هنجارهای حقوقی ملی و بین¬المللی قرار گرفت و آراء و رویه¬های قضایی بین¬المللی آن¬را به رسمیت شناخت. دغدغه¬های حفاظت محیط¬زیست، نزاع پیشین کشورهای استعمارگر- مستعمره را در لباس رقابت کشورهای توسعه¬یافته و درحال توسعه برملا ساخت و نشان داد که همواره میل به استعمارگرایی دست¬کم با شیوه¬های نوین و جدیدش در روابط بین¬الملل، حاکم است. اجلاس کپنهاگ 2011 مصداق عینی ظهور این واقعیت در حقوق بین¬الملل محیط¬زیست بود. همان¬گونه که در قبل متذکر شدیم برای درک صحیح اصول و قواعد حقوق بین¬الملل محیط¬زیست بایستی در درجه اول، درستی قواعد و مقررات حاکم بر حقوق بین¬الملل عمومی مورد لحاظ قرار گیرد. با این همه¬، حقوق بین¬الملل عمومی که مبتنی بر اصول حاکمیت، قراردادهای مبتنی بر منافع متقابل، رفتار متقابل و پذیرش دولت به عنوان بازیگر اصلی می¬باشد، با حقوق بین¬الملل محیط¬زیست که مبتی¬بر قواعد ناشی از تعهدات بین¬المللی دولت¬ها ، قواعد آمره بین¬المللی و اهمیت نقش بازیگران غیر¬دولتی است، فاصله زیادی دارد و با این¬که حقوق بین¬الملل محیط¬زیست از زیر شاخه-های حقوق بین¬الملل عمومی محسوب می¬شود و در قالب اصول و قواعد آن شکل گرفته و توسعه پیدا کرده است لیکن با این همه و با وجود جوان بودن آن، ویژگی¬ها و تفاوت¬هایی نیز با حقوق بین¬الملل عمومی پیدا کرده است که از¬جمله: تنوع منابع حقوق بینالملل محیطزیست، اهمیت نقش منابع غیرالزامآور بر منابع الزامآور، ارجحیت قواعد Erga Omnes بر قواعد Inter part، گرایش حقوق بینالملل محیطزیست به بازیگران نرم به جای بازیگران سخت، مسئولیت نرم حقوق بینالملل محیطزیست به جای مسئولیت سخت، وجود مکانیسم کنوانسیون- چارچوب در حقوق بینالملل محیط¬زیست می¬باشد و از موانع و محدودیت¬های اجرای حقوق بینالملل محیط¬زیست می¬توان به حق حاکمیت دولتها، گستردگی ابعاد موضوعات زیستمحیطی، پرهزینه بودن حفاظت محیطزیست و کمبود منابع مالی اشاره کرد. به طورکلی نوشته حاضر مشتمل بر شش فصل می¬باشد که عبارتنداز: فصل اول؛ مفهوم و تاریخچه حقوق بین¬الملل محیط¬زیست، فصل دوم؛ منابع حقوق بین¬الملل محیط¬زیست، فصل سوم؛ اصول و مفاهیم حقوق بین¬الملل محیط¬زیست، فصل چهارم؛ آراء و رویه¬های قضایی بین¬المللی زیست¬محیطی، فصل پنجم؛ مسئولیت بین¬المللی دولت¬ها در قبال خسارات زیست¬محیطی و فصل آخر (فصل ششم) به جمع¬بندی و نتیجه¬گیری از این¬رو، این نوشته که بیشتر برای دانشجویان و دانش¬پژوهان حقوق محیط¬زیست تدوین گردیده، تلاش دارد تا بر اساس سرفصل دروس حقوق بین¬الملل محیط¬زیست دانشگاه¬های ایران و برخی کشورها، کلیاتی از این رشته را بیان نماید.